غم نه قده‌ر ده سس‌سیز چالا
اوره‌ک او قده‌ر
یئیین هاوا اویناییر
اوره‌ک او قده‌ر
یئیین هاوا اویناییر
بابک کیمی دور قوللارینی چیرمالا هئی هئی
تورک ائللرینی ییغماغا تونقال قالا هئی هئی
باش بؤلگو بؤلنلر سیزی یاددان چیخادیبلار
حق آلمالی دیر دور یاپیشاق قول قولا هئی هئی
غم دیو کیمی دونیانی دوتوب اوجونا سیخدی
باس بار ماغی سینسین بوغازین پارچالا هئی هئی
آی نسل نسیمی سیزه سوسماق کی یاراشماز
تورک اوغلو دئمز آخ ! دریسین سویسالا هئی هئی
داغلار داغیلار گر اوجالا نعره سی تورکون
بیر نعره دماونده چکیب شاققالا هئی هئی
مین دالغانی توفان توره نر همتیمیزدن
دنیانی یاپیش لندی کیمین یئر قالا هئی هئی
یازماق گونودور بیر قلم آل ساخلا الینده
حق حق دیئیب حق اوسته وئرک دال دالا هئی هئی
هر شهری ده مین بابکیمیز قالدیراجاق باش
بابک قالاسیندان یاراداق مین قالا هئی هئی
بیز اوستون گلمیشیک هر سیتمگره،
آرخادا اوْلموشوق ا‌زیلنلره،
حتی باج وئرمه‌دیک بیز ایسکندره،
سود وئریب ارشکه، اشکانا خلقیم.
بیز قوودوق ایراندان یادی ، یونانی،
قورتاردیق ظولمدن فارسی، کیرمانی،
خلقیمین تاریخده وار آدی، سانی،
دئییلدیر قورو، بوش افسانا خلقیم.
عرب بو توپراغا چکنده شمشیر،
اوْنون شمشیرینی قیردی جوانشیر،
بابکین نعره‌سی هله‌ده یاشیر،
قالاسین ساخلاییر آلانا خلقیم.
عربین بو یئردن ظولمونو قازان،
مگر اولمامیشدیر آلپ‌ارسلان؟!
قورویوب بو یئرین ، بلی هر زامان،
شرافتین مرد ـ مردانا خلقیم.
اوندا کی یوخ ایدی ایراندان نیشان،
قیزیلباش ائیله‌دی ایرانی ایران،
ایرانا باش اوْ‌لدو آذربایجان،
سالدی ایشلرینی سهمانا خلقیم.
مشروطه زامانی اولو ستارخان
ایستیبداد دئوینه توتاراق دیوان،
آزادلیق پری سین گتدی ارمغان،
توْی توتدو سولطانا ، خاقانا خلقیم.
هله ده اوْلوبدور دیللر ازبری،
قوْچاق موجاهیدین ایگیدلیکلری،
بیزیمدیر اونلارین بؤیوک هونری،
اؤیونور سالارا، باغبانا خلقیم.
جسارت کانییدی خیابانیمیز،
اونونلا دیریلدی بو ایرانیمیز ،
او بیزیم فخریمیز، حیکمت کانیمیز،
سؤزلرین ساییری دوردانا خلقیم.
شئخ ممد سوسمایان آلوولو سسدیر.
میلی وارلیغیما او تکجه بسدیر،
تاریخه های سالان گوٍجلو جرسدیر،
اؤیونور بئله بیر اینسانا خلقیم.
ایل کئچر ، بیر میلت بیر اینسان دوغار
اوْنون تدبیریله دوشمانین بوغار،
داهیلر توپلانار ، خلقه گوٍن دوغار،
چوخ وئریب دهیلر ایرانا خلقیم.
سئوگیلی اوخوجولار،
چوخ اسکی‌دن "حکیم" سؤزو بیر نئچه بوداقدا متخصص اولان، چوخ اؤلچولو شخصیته صاحب اولان علم آدام‌لاری اوچون ایستیفاده ائدی‌لردی. ابن سینا و فارابی کیمی شخصیت‌لره "حکیم" دئیی‌لردی. ایندیکی زاماندا ایسه، "حکیم" سؤزو داها چوخ "طیب"، یعنی طیب دوکتورو معناسیندا ایستیفاده ائدی‌لر. بونا گؤره بو گونکی پروقرامیمیزدا دا، هر ایکی معنادا "حکیم" اولان، هم طیب، هم ده بشری علم‌لر ساحه‌سینده بیر چوخ قانون ایمضا آتان پروفسور دوکتور جواد هیئت
جواد
هیات 1925-جی ایلده تبریزده حؤرمت‌لی بیر عائله‌دن دوغولدو. دین، فلسفه و
آسترونومی متخصصی اولان آتاسی علی هیئت، ایران مشروطه اینقیلابی‌نین
لیدرلرین‌دن، عدلیه ناظیری و عالی محکمه اورقانی باشقانی ایدی. آتاسی‌نین
ایشین‌دن اؤتری ایبتیداعی مکتب، اورتا مکتب و دبیرستان تحصیلی فرق‌لی
شهرلرده تاماملایان جواد هیئت، 1941-جی ایلده تهران اونیورسیته‌سی طیب
فاکولته‌سینی قازاندی. اورادا اوچ ایل تحصیل آلدیق‌دان سونرا، ایراندان
تورکیه‌یه گؤندریلن ایلک شاگیرد قروپو ایله بیرلیکده ایستانبولا گلیب
1946-جی ایلده طیب علم‌لری دوکتورو اولدو. ایستانبولدا آیریجا اوچ ایل
ایختیصاص تحصیلی آلان جواد هیئت، ایختیصاصینی تاماملاماق اوچون اوچ ایل ده
پاریسه گئتدی و 1952-جی ایلده تهرانا دؤندو. مقصدی اینسان‌لارا خیدمت اولان
گنج جراح جواد هیئت، دؤورون محدود ایمکان‌لارینا باخمایا‌راق، جراحی
عمل‌لره باشلادی. گنل جراحیله بیرلیکده اوره‌ک عمل‌لرینی د ائدن هیئت،
1967-جی ایلده ایراندا ایلک آچیق قلب عملیاتینی باشاریله رئاللاشدیردی.
آردین‌دان اوره ک قاپاغینی دییشدیرمه و تهراندا ایلک دفعه بیؤرک نقلی
عمل‌لرینی باشاریله حیاتا کئچیره‌رک، دونیادا بؤیوک شؤهرت قازاندی.
جراحی عمل‌لرله بیرلیکده علمی آراشدیرما‌لارینی دا داوام ائتدیرن دوکتور جواد هیات، 12 ایل بویونجا "طیب علمی" ژورنالیندا نشر ائتدی. اولوسلار آراسی طیب قورولتای‌لاریندا، دونیا طیب علمینه یئنی‌لیک‌لر گتیرن اونلارلا بیانات تقدیم ائتدی. 1963-جو ایلده دونیا جرراه‌لار توپلومی و 1983-جی ایلده ایسه فرانسا جراحی آکادئمیسینه عضو سئچیلدی و 1988-جی ایلدن اعتباراً ایللرجه جراحی پروفسور کیمی اونیورسیته ده چالیشدی.
--------
پروفسور دوکتور جواد هیئت‌ین ایراندا تحصیل آلدیغی ایللرده آنا دیلی اولان تورکجه ایران طرفین‌دن قاداغان ائدیلمیش و بو دیلده هر هانسی بیر کیتاب اوخوماق، ساخلاماق و یا اثر چیخارماق بؤیوک بیر گوناه سایی‌لاردی. بونا گؤره ایستانبولا گئدرکن، آتاسی اونا بئله بیر توصیه ائتمیشدی: "اوغلوم من سنی تک طیب اولماق اوچون دئییل، عینی زاماندا دیلیمیزی، مدنیتیمیزی و تاریخیمیزی اؤیرنمک اوچون ایستانبولا گؤندریرم." بو سؤزلر جواد هیئت‌ین ایچین‌دکی اؤیرنمه حیسینی گوجلندیرمیشدی. او یالنیز طیب دئییل، بیر چوخ ساحه‌ده معلومات صاحبی اولما‌لی ایدی.
جواد هیئت تورکیه‌ده طیب شاگیردیکن، فواد کؤپرولو، حمد الله صبحی، محررم ارگین و س. کیمی دؤورون بؤیوک شخصیت‌لری یاخین‌دان تانیش، تورک دیلی، ادبیاتی و تاریخینه دایر کیتاب‌لارلا اؤزونو بو ساحه‌ده ده اینکیشاف ائتدیرر. اصلینده جواد هیئت بون‌لاری اؤیرنرکن، بو معلومات‌لارین نه زامان، هارادا ایشه یارایاجاغینی بیلمیردی. لاکین 1979-جی ایلده ایراندا رئال‌لاشان اینقیلاب نتیجه‌سینده شاه‌لیق رژیمی‌نین ییخیلماسییلا وضعیت بیر آز دییشمه‌یه باشلادی. مشهور جراح جواد هیئت، قوللارینی سیوایاراق، ایراندا ایلک دفعه بیر تورکولوژی ژورنا‌لی نشر قرار وئردی. بو ساحه‌ده معلومات صاحبی اولان آراشدیرماچی و ضیا‌لی‌لاری امکداشلیغا چاغیردی. ایراندا تورکلرین وارلیغی اینکار ائدیلدیگی اوچون ژورنالا "وارلیق" آدی سئچیلدی. جواد هیئت آرتیق تک بیر طیب دوکتورو دئییل، عینی زاماندا یولداشلارییلا بیرلیکده، خالقی‌نین قاداغان دیلی‌نین و مدنیتی‌نین قورویوجوسو و خیلاصکاری کیمی ده آغیر بیر مسئولیت بوینونا گؤتورموشدو.
زامانلا بیر مکتب، بیر مکتب و غیری رسمی بیر آکادئمی حالینا گلن وارلیق ژورنا‌لی، ایراندا تورکلرین بیلینجانمسینا، تورک مدنیتی‌نین یاییلماسیندا و اوزون ایللر قاداغان بیر دیلین یئنی‌دن جانلانماسیندا چوخ اهمیت‌لی بیر رول اوینادی و بئله‌جه، دونیا تورکولوژی علمی‌نین اهمیت‌لی ژورناللاریندان بیری اولاراق ادبیاتا کئچدی.
جراحی ساحه‌سینده بیر چوخ اهمیت‌لی قوروما عضو سئچیلن جواد هیئت، تورکولوژی ساحه‌سین‌دکی خیدمت‌لرین‌دن اؤتری بیر چوخ موکافاتا و فخری عنوان‌لارا لاییق گؤرولدو. آذربایجان جمهورسیندا ایستر طیب، ایستر تورکولوژی ساحه‌سینده بیر چوخ اونیورسیته‌سین فخری دوکتورو و پروفسورو عنوانینی آلان جواد هیات، تورکیه‌ده ده تورک دیل تشکیلاتی‌نین فخری عضوودور.
علمی فعالیت‌لری بیرلیکده ایران، تورکیه و آذربایجان آراسیندا دوستلوق کؤرپولری‌نین قورولماسی و مدنی علاقه‌لرین دوغرو بیر مجرادا چوخالماسی اوچون بؤیوک خیدمت‌لری اولان پروفسور دوکتور جواد هیئت، دولت لیدرلری طرفین‌دن ده هر زامان حؤرمتله قارشیلانمیش‌دیر.
آذربایجان-ایران تورک‌لری‌نین معنوی آتاسی، تورک دونیاسی‌نین آغساققا‌لی، زامانین دده قورقودون، تورک دونیاسی‌نین مودریکی کیمی عنوان‌لارلا دا تانینانمیش
دیوان ادبیاتی‌نین ان اهمیت‌لی شخصیت‌لریندن، غزل مولکونون سلطانی اولاراق
بیلینن محمد فضولی حاقیندا دانیشماق ایستییریک بو گونکی پروقرامیمیزدا .
گئرچک
آدی محمد بین سلیمان اولان بو بؤیوک شاعرین دوغوم تاریخی تام اولاراق
بیلینمه‌سه ده، 1480لی ایللرده، ایندیکی واختدا عراق سرحدلری ایچینده
اولان کربلادا دوغولدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر. اوغوز تورک‌لری‌نین بایات
بویون‌دان اولان فضولی، ایلک تحصیلینی آتاسیندان و داها سونرا رحمت الله
آدلی بیر معلم‌دن آلمیش‌دیر. دؤورونون اساس علم‌لرینی یاخشی بیر شکیلده
اؤیرنن، آنا دیلی اولان تورکجه‌نین بوتون اینجه‌لیک‌لرینی قاورایان، عرب و
فارجاسینی دا شعر دیوانی یازابیله‌جک قدر گلیشدیرن فضولی، گنج یاشلاریندان
اعتباراً شعر یازماغا باشلامیش‌دیر. اؤزون‌دن اوّلکی بؤیوک شاعرلرین
اثرلرینی دفعه‌لرله اوخویوب، بعضن اونلاردان ایلهام‌لانا‌راق قلمه آلدیغی
شعرلر، قیسا بیر زاماندا سرحدلری آشا‌راق، شرق جمعیت‌لری آراسیندا
یاییلمیش، بیر چوخ شاعره ایلهام قایناغی اولموشدور.
------
فضولی‌نین
حیاتی یوخسوللوق و سیخینتی ایچینده کئچمیش و بو وضعیت اونون شعرلرینه ده
عکس اولونموش‌دور. او، لیریک و یا عاشیقانه شعرین تورک ادبیاتین‌داکی ان
بؤیوک نماینده‌سی‌دیر. لاکین بو قدر مشهور اولماسینا باخمایا‌راق، حیاتی
حاقین‌داکی معلوماتیمیز اولدوقجا محدوددور. بیلینن بودور کی، سارای
طرفین‌دن سئویلدیگی حالدا، اونلارین حمایه‌سینی قازانا بیلممیش‌دیر. بؤیوک
عالیم فواد کؤپرولو، بو وضعیتی اونون عثمانلی‌لاردان فرق‌لی اولاراق شیعه
مذهبینه منسوب اولدوغونا باغلاییر. لاکین نه وار کی، فضولی، صفوی‌لر
طرفین‌دن ده کیفایت قدر دستکلنممیش، حؤرمت گؤرممیش‌دیر. بغدادین عثمانلی
دولتی طرفین‌دن اله کئچیریلمه‌سین‌دن سونرا دا گؤزلدیگی ماراغی گؤرمه‌ین
فضولی، بو وضعیتی شعرلرینه عکس ائتدیرمک‌دن دا چکینممیش‌دیر. فضولی‌نین
آنلاددیغینا گؤره، اؤزونه باغ‌لانان بیر میقدار دولانا‌جاق وسایلی داهی
اؤدنممیش، بونون اوزرینه فضولی ده قانونی سلطان سلیمانا یازدیغی مکتوب ایله
ادبیاتیمیزین ان گؤزل مکتوب نومونه‌لرین‌دن بیری اولان شیکایتنامه آدلی
اثری اورتایا چیخارمیش‌دیر. آراشدیرما‌لارا گؤره، فضولی آیریجا شاهزاده
بایازید ایله اوزون مدت مکتوپلاشمیش، بو مکتوبلاشما بیر دؤور کسیلیب سونرا
یئنی‌دن داوام ائتمیش‌دیر.
فضولی، متصوّف بیر شاعردیر. شعرلری‌نین اساس
موضوعسونو عشق و قوووشما حسرتی تشکل ائدیر. عشق موضوعسوندا یازدیغی غزل‌لر،
اونون عمومی تورک ادبیاتی‌نین ان بؤیوک غزل شاعری اولاراق تانینماسینا
سبب اولموشدور. تورک، فارس و عرب دیل‌لرینده شعر دیوان‌لار اولان فضولی،
عینی زاماندا شرقین شکسپیری اولاراق دا شؤهرت قازانمیش‌دیر.
فضولی، بیر
عرب حکایه‌سی اولان و داها اوّل عرب و فارس دیل‌لرینده یازیلمیش اولان
لیلی و مجنون حکایه‌سینی اصلین‌دن داها گؤزل و داها دویغولو بیر شکیلده
تورکجه قلمه آلمیش‌دیر. فضولی‌نین لیلی و مجنونو تورک ادبیاتین‌داکی ان
اهمیت‌لی لیریک اثرلردن بیری اولاراق قبول ائدیلمکده‌دیر. شاعر اثرین ایلک
بؤلوملرینده اورکده آچدیغی درین کدر حالینی، عاشیق‌لارین بیر-بیرلرینه
چاتما ایستگینی، عشق اوغرونا ائدیلن مباریزه‌نی و توتقونو دیله
گتیرمیش‌دیر.
فضولی‌نین دیلی اورتاق اوغوز تورکجه‌سی‌دیر. لاکین
آذربایجان تورکجه‌سینه یاخین‌لیغی و بنزرلیگی سببیله، آذربایجان تورکجه‌سی
اولاراق تعیین اولونماقدا‌دیر. بونا گؤره ده هم تورکیه ادبیاتی، هم ده
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده فضولی‌نین خصوصی بیر یئری واردیر.
----------
شاعر،
اوّل‌لر بیر نئچه گؤزل معنا‌لی تخللوصو سئچدیک‌دن سونرا، بو مخلص‌لرین
دیگر شاعرلر طرفین‌دن ده ایستیفاده ائدیلدیغی و یا ایستیفاده
ائدیله‌‌بیله‌جگی دوشونه‌رک، فضولی تخللوصونو آلمیش‌دیر. چوخ و گرک‌سیز
معناسینی وئرن فضولی سؤزجوگونون باشقا‌لاری طرفین‌دن ایستیفاده
ائدیلمیه‌جگینی، فضولی دیوانیندا بئله آچیقلاییر : " شعره باشلارکن
گون‌لرله بیر تخللوصو آلماق یولوندا دوشوندوم. سئچدیگیم تخللوص بیر مدت
سونرا بیر اورتاق چیخدیغی اوچون یئنی بیر تخللوصو آلیردیم. نهایت مندن
اوّل گلن شاعرلرین عباره‌لری دئییل مخلصلری قاپیشدیق‌لارینی آنلادیم.
قاریشیق‌لیغی اورتا‌دان قال‌دیرماق اوچون فضولی تخللوصونو سئچدیم. "
فضولی‌نین
تورکجه دیوانی، اونون شاعرلیک قابیلیتینی اورتایا قویان ان اهمیت‌لی
اثری‌دیر. بو اثرده اله آلینان سئوگی موضوعلو غزلّر تورک ادبیاتی‌نین ان
گؤرکم‌لی لیریک شعر نومونه‌لرین‌دن‌دیر. شاعری بو قدر باشاریلی و قالیجی
قیلان دا اونون بو شعرلرین‌دکی لیریزمی اسکیک‌سیز بیر آنلاتیملا
سوسله‌مسی‌دیر . دیوانین باشقا بیر خصوصیتی ده، اثرین باشیندا اولان اؤن
سؤز حیسه‌سی‌دیر. بو حیسه‌ده شاعر ؛ گئرچک بیر شاعرین خصوصیت‌لرینی، شعرده
اوسلوبون نئجه ایشلنمه‌سی لازیم اولدوغونو، علم و شعر علاقه‌سینی، شاعر
طبیعتی‌نین شعره عکس اولونما‌لارینی، کلاسیک شعرین دگر محاکیمه‌لرینی، شعر
صنعتی‌نین ریتوریک و رومانتیک باغلامینی، شعرده خصوصی‌لیگی نئجه
یاخالاناجاغینی، دؤورون شعر آنلاییشینی و اؤزونه تخللوص ائتمه‌نین
حکایه‌سینی اوخوجوسو ایله پایلاشمیشدیر.
اؤزو حیاتدایکن بئله، دونیادا اون قازانان، اثرلری بیر چوخ دیله چئوریله‌رک یاییملانان شهریار، چاغداشی اولان باشقا شاعرلردن بعضی فرق‌لی اؤزللیک‌لره صاحب‌دیر. شهریارین ان اؤنم‌لی اؤزللیگی، اونون کلاسیک ادبیات‌دان معاصر ادبیاتا گئچیش پروسسی‌نین نماینده‌سی اولماسی‌دیر. او، بیر طرف‌دن حیات طرزی، قوللاندیغی شعیر نؤوع و اوسلوبو باخیمین‌دان کلاسیک شاعرلری چاغریشدیریرکن، اؤته یان‌دان دا معاصر ادبیاتین احتیاج‌لارینی شعیرلرینه عکس ائتدیره‌رک، گونوموز شعری‌نین ان گؤزل نومونه‌لرینی وئرمه‌یی ده باجارمیش‌دیر. شهریار هر شئی‌دن اؤنجه بیر عشق شاعری‌دیر. اینسانی عشق و ایلاهی عشق اونون شعرلری‌نین اساس قونوسونو تشکیل ائدیر. خوش‌گؤرو، باریش، عدالت، اینسان‌لار آراسیندا سئوگییه دایالی بیر آنلاییش شهریار شعری‌نین دقته چارپان اؤزللیک‌لرین‌دن‌دیر .
آدی محمد حسین بهجت تبریزی اولان شهریار، 1906-دا تبریزده دوغولدو. آتاسی میر‌آغا خوشکنابی دؤورونون سایقین شخص‌لرین‌دن و وکیل ایدی. شهریار اوشاق‌لیق ایللرینی آتاسی‌نین کندی خوشکنابدا، "حیدر بابا" داغی‌نین اتک‌لرینده گئچیرمیشدی. اورادا گئچیردیگی گؤزل گون‌لر و خوش خاطره‌لر گ، اونون یادداشیندا ائله ایز بوراخمیشدی کی گ، ایللر سونرا قلمه آلدیغی "حیدر بابایا سلام" شعری‌نین قونوسونو اوندان آلا‌جاقدی.
شهریار ایلک و اورتا ائییتیمینی تبریزده تاماملادی. آنا دیلی اولان تورکجه‌نین یانیندا فارس، عرب و فران‌سیز دیلینی ده چوخ یاخشی اؤیرنن شهریار، داها سونرا تحصیلی‌نین داوامی اوچون تهران دارالفونونونا گئدیب اورادا طب ائییتیمینه باشلادی. اؤیرنجیلیک ایللرینده شاعرلیک قابیلیتینی دفعه‌لرله سینایان و اطرافین‌داکی‌لارین تشویقی ایله قارشی‌لاشان گنج شهریار، هر گئچن گون طبدن اوزاق‌لاشا‌راق ادبیات عالمینه یاخین‌لاشیردی. هر کسی شاشیردا‌جاق درجه‌ده گؤزل شعیرلر یازان گنج شهریار، یاشادیغی عشق آجی‌سینا دؤزه‌بیلمه‌یینجه، تحصیلینی یاریم بوراخا‌راق یالنیزلیغا چئکیلدی. بو اولای تمیز و معصوم بیر عشق آرخاسین‌دان گئدن گنج شهریارین حیاتیندا درین بیر ایز بوراخدی. چونکو عاشیق اولدوغو قیزین آتاسی، قیزینی پاراسی پولو اولمایان بیر شاعره وئرمک‌دنسه، شاه سارایینا منسوب بیر آلبایلا ائولندیرمه‌یی سئچمیشدی. اوسته‌لیک شهریار سارای‌لی‌لار طرفین‌دن باشقا بیر شهره سورگون ائدیلمیشدی. شهریاری بیر شاعر اولاراق شهریار ائدن بو اولسا گرک. چونکو او تاریخ‌دن سونرا شهریارین شعیرلری گئرچک بیر عشقی و گئرچک بیر عشق آجی‌سینی عکس ائتدیرمه‌یه باشلامیشدی.
شهریار گئچیمینی تامین ائتمک اوچون اؤنجه سورگون ائدیلدیگی مشهد شهرینده اسناد مودورلوگونده، داها سونرا تهرانا دؤنه‌رک تاریم بانکیندا ایشه باشلادی. آنجاق هئچ بیر زامان شعیردن اوزاقلاشمادی .
سئوگی‌لی‌سینی ایتیرن، آنجاق سئوگی‌سینی و عاشیقلیق روحونو ایتیرمه‌ین شهریار، ایللر سونرا دایی‌سی‌نین قیزی عزیزه خانیملا ائولندی و اوچ اوشاق صاحبی اولدو.
اؤنجه‌دن "بهجت" تخلوصونو ایستیفاده ائدن و داها سونرا "شهریار" تخلوصونو سئچن شاعرین ایلک شعری 13 یاشیندایکن ادب درگیسینده یاییملاندی. تهرانا گئتدیک‌دن سونرا مشهور موسیقیچی ابولحسن صبا ایله تانیشان شهریار، اونون یانیندا موسیقی ائییتیمی آلماغا، اؤزللیکله ده "سه‌تار" اولاراق بیلینن بیر آلتی اؤیرنمه باشلادی. بو ایللرده شهریار یازدیغی فارسجا شعیرلرله بؤیوک شؤهرت قازانمیشدی. تئز تئز ادبیات و مدنیت شؤلنلرینه چاغیریلا‌راق شعیرلر سؤیله‌ین شاعر، "حافظ ثانی"، یعنی "ایکینجی حافظ" کیمی تقدیم ائدیلیردی. آنجاق بیر گون آناسی شهریارا بئله دئیر: "اوغلوم، هر کس سن‌دن بحث ائدیر. بؤیوک بیر شاعر اولدوغونو سؤیله‌ییرلر. اما من شعیرلرین‌دن هئچ بیر شئی آنلامیرام . بیر آز دا اؤز آنا دیلینده یاز کی، من ده آنلاییم" بو سؤزلر شهریاری چوخ ائتکیلر، آناسی‌نین حاق‌لی اولدوغونو آنلار و خیال عالمینده اوشاق‌لیق خاطره‌لرینی بیر دفعه داها گؤزدن گئچیریر. داها سونرا او خاطره‌لری آنا دیلی اولان تورکجه‌ده یازماغا قرار وئرر. شهریارین 1950-1951 ایللرینده یازدیغی و "حیدر بابایا سلام" آدلاندیردیغی مشهور اثری، بو حادثه‌نین نتیجه‌سینده اورتایا چیخمیش‌دیر. شهریار، خالقین دیلینده، ساده بیر اوسلوبلا و هئجا وزنینده قلمه آلدیغی بو اثرین، اونون شاه اثری اولاجاغینی و قیسا بیر مدت ایچینده دونیانین بیر چوخ دیلینه چئوریله‌جگینی تخمین بئله ائتمیردی. "هحیدر بابایا سلام" شعری، تورکجه‌نین ایراندا قاداغان اولدوغو بیر دؤورده اورتایا چیخدی. آنجاق شهریارین فارسجا شعرلریندن الده ائتدیگی شؤهرت، اونون تورکجه شعری‌نین یاییملانماسینا وسیله اولدو. بو اثرین تأثیری او قدر بؤیوک ایدی کی، ایران، آذربایجان، تورکیه و تورک دونیاسی‌نین بیر چوخ بؤلگه‌سینده اونا یوزلرجه نظیره یازیلدی. اثرین ادبی و دیلسل اؤزللیک‌لری بیلیم آدام‌لاری طرفین‌دن آراشدیریلدی. تورکیه‌ده مشهور تورکولوگ مرحوم پروفسور دکتر محرم ارگینین، اثرین دیل اؤزللیکلریله ایلگیلی حاضیرلادیغی کیتاب، هله اونیورسیته‌لرین تورکولوژی بؤلوملرینده اؤنم‌لی بیر قایناق اولاراق ایستیفاده ائدیلمکده‌دیر.
بوتون بو شؤهرت و موفقیته باخمایا‌راق، شهریار هئچ بیر زامان مادیات و یا مقام آرخاسیندا اولمادی . ساده و نورمال بیر حیات طرزینی سئچدی و نهایت 1988ده حیاتا گؤزلرینی یومدو و مؤحتشم بیر جنازه تؤرنی ایله تبریزین "شاعرلر مقبره‌سی" قبیریستانلیغیندا تورپاغا وئریلدی.
نچون آذر به جان اولدون
سن آذربایجان سویله، نچون آذر به جان اولدون
اونوتدون اوز درین دردین، آلان اولدون
چتین گونلرده ایرانین بلاسیندا، یانان اولدون
وئریب ائولادینی، اوزون یالقیز قالان اولدون
یاشیل یوردوم باهار ایکن، نه دن سولدون خزان اولدون
گئچن یوز ایلده یوزلر یول دویوشدون، مین یارا گوردون
دایاندین، سینمادین، دوزدون، وفا ائتدین، جفا گوردون
کیمین چکدین بلاسین سن، همان یئردن بلا گوردون
سویولدون، پای بولوش اولدون، یاد اللرده تالان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
دویوشدون، دوشمنه غالیب گلیب مشروطه نی آلدین
قیز- اوغلان قهرمانلارلا، آدین دیلدن دیله سالدین
سونوندا یادلارا اویدون، الی بوش چاره سیز قالدین
بوتون ایرانه باش اولدون، اوزون باش سیز قالان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
ایگید ستار یوین، قبری، آیاق آلتیندا غوربت ده
آدی سردار ملی دور، ولی بوش سوزده صوحبت ده
وطن قوینوندا یاتسایدی، یاشاردی اوج غیرت ده
ایناندین فیتنه کار یادی، اوزون قبرین قازان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
ائدیبدیر پای بولوش اوزگه یه، پایین اولوبدور چول
مین ایللر شاه اولساندا، دیلین باغلی، اولوبسان قول
نه یین یوخدور دئیم یوخدور، قوی اولسون ائلرین یوخسول
دویوردون اوزگه لر قارنین، ائوین ده آجیاتان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
سن اوز فیکرینده اولسایدین، بوگون بو گونده اولمازدین
وفاسیز اوزگه یه خاطیر، اوزون مین درده سالمازدین
کویرین کندلری آباد، سن ویرانه قالمازدین
گلنده هر جاتیری، بیرینجی سن نیشان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
غازان خانلار سراییدین، قوجا شرقین چیراغیدین
نیظامیلر، فضولیلر، هونر علمین اوجاقییدین
تمدنله، ترقیله، بیرینجی سن ایاغییدین
یادا وئردین کهر آتین، اوزون آخسار چاپان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
گووه ن ائولادینا آنجاق، اوزون قیل دردینه چاره
کونول وئرمه شکردیللی، هر آن اویناشلی دیلداره
فیریلداقدیر دئیه هر نه، بوراخ گئتسین اوزو قاره
جانین قویدون سوزون اوسته، بویولدا ایمتحان اولدون
سن آذربایجان سویله نچون آذر به جان اولدون
پریشان سئوگیلی یوردوم، سنه قوربان غریب جانیم
توکنمز وارلیغیم سن سن، سنینله وار آدیم سانیم
اوزون چون بیر اوزون گوستر، دیریلسین شوهرتیم شانیم
گلیب دیر آزادلیغین عطری، او گون کی سن عیان اولدون
سن آذربایجان بیرده بو خئیر ایشده گومان اولدون
شاعر: اسماعیل جمیلی
منم ای شانلی سهندیم
باشی طوفانلی سهندیم
اوره گی قانلی سهندیم
ائله بیر جاردی دوشوب داشاجاقسان
دارتینی وولکان اولارکن آشاجاقسان
سئل اولارکن آخاجاقسان
اوت اولوب یاندیراجاقسان ، یاناجاقسان
آمما ای ائل غمینه ، قلبی یانان شانلی سهندیم
اوره گی قانلی سهندیم ، ال قولو باغلی سهندیم
داشما ال ساخلا سهندیم
بیلیره م باشداکی طوفان قدری
سینه ده ائل قایغی سی وار
بیلیره م قلبینی ایللر بویو ظولمو اوخویاردی
بلی ، دونیا سنه چوخ خیردادی ، داردی
بیلره م باشداکی طوفان قده ری سینه ده ائل قایغی سی واردی
تکجه سن یوخ ائلی هرکیم کی توشونور گوزله ری زاردی
گوزله ری خان ساوالان تک باشی قاردی
حق دیین باشلارین آخیر یئری داردی
هم صمد، هم قره باغی بوغولوب سئللر آپاردی
قره باغین یئرین ایندی قان ایچه ن ناقا آلیب دیر
داها شنلیک یئرینه ائلله ره غم کولگه سالیب دیر
اولو بابک آتامیزدان بیر اوچوق قالا قالیب دیر
ائلی غم چورقالیییب دیر
داها بابک قانینین یوخدو دامارلاردا نیشانی
ایستیر ایتسین یئرینین اسکی زامانلار داکی شانی
یوردوم آذربای اولوب چیخمادا یوخدور داها جانی
توکولور یئر له ره قانی
هر زامان ایسته دیم آزجا دانشیم اوز دیله ییم نه ن
دیلیمی چکدیلر چیخسین گوبه ییم نه ن
ووردولار بیر زهریلی اوخ اوره ییم نه ن
یادا بیر هالقالی زنجیر بیله ییم نه ن
یادا بیر زهریلی خنجر کوره گیم نه ن
ائل داغیم ، قول بوداغم دوزدو آرخاندا سنین تک دایاغین وار
ساوالان تک اوجا شانلی داغین وار
ولی سینه مده ، سن بویدا داغیم وار
قیریلان قول بوداغیم وار
چن دوشوب ، ائلده یامان توزلو دوماندی
بوز باسیب ایندی اوره کله ر بوراندی
قارا باغدا آنالار گوزله ری قاندی
ائلین احوالی یاماندی
فاسلاشیب بعضی قولاخ لار ائشیده نمیر
فاسلاشیب بعضی قولاخ لار ائشیده نمیر
جهل آلیب گوزله ری دای حقی گوره نمیر
ساتیلیب اوزگی دیلینده دانشیب تورکو به یه نمیر
اینانیب بیر یالان افسانییه دای تورکه گووه نمیر
فیکر ائدیللر ائلیمین هئچ شانی یوخدو
اولو بابک کیمی بیر سولطانی یوخدو
دده قورقوت یادا ستارخانی یوخدو
یا اوغوز لارکیمی بیر باشقانی یوخدو
او دوشونمور بو ائلین قوچ دلی دومرول کیمی افسانه سی واردی
یا فیضولی ایله نیظامی ، فرزانه سی واردی
شهریارین کیمی شعر سولطانی دوردانه سی واردی
وئرمه یه جانی نسیمی کیمی جانانسی واردی
بلی ای شانلی سهندیم
یاغ اولوب اوزگه چیراغیندا یانیلار
بیزی بیگانه سانیلار
شرفی ، حقی دانیلار
نه اولوب ، نه اوتانیلار
ایش چونوب دور ، دایانیب ائل بالاسی ائل قاباغیندا
ایسته ییر سد اولا بو دالغالانان سئل قاباغیندا
آنامیر کی دایانیب یئل دایاغیندا
هه له بیلمیر کی بویئل گلدی گئده ردی
جهلی بو شانلی ائله غم دی کدردی
نه قه ده ر اله شه بوشدو هدردی
نییه بیلمیر بو جهالت نه قضادی نه قه ده ردی
نئینه مه ک داشما سهندیم
بیر آز ال ساخلا سهندیم
اوتوروب آغلا سهندیم
آغلا قوی گوز یاشیوا چای بولاغ آخسین
دولانیب ائلده سولان ، گول له ره باخسین
ایلدیریم تک گویله ره شاخسین
دده میز قورقودو تاپسین
دده قورقوت الینه بیر قوپوز آلسین
بیزه بیرلیک هاواسیندان گئنه چالسین
دوشمانین باغری قارالیسن
اولو بابک دادا گلسین
نبی له ر فریادا گلسین
قوچ نبی له ر یادا گلسین
دلی له ر فریادا گلسین
بلکه بیرلیک سسینه آللانان اینسان لار اویانسین
دوشمنین گولشه نی گولزاری تالانسین
حوققالی جامی چالانسین
گوروم اوندا بیزه کیمدیر دییه تورکون کوکو یوخدو
گورسون آذر ائلینین آسلانی چوخدو
بوائلین غئیرتی چوخ گوزله ره اوخدو
ستاری ، بابکی چوخدو
ستاری ، بابکی چوخدو
ستاری ، بابکی چوخدو
مولانا حضرت‌لری، درین فلسفه‌سی، اینسانلیغا قارشی خوشگؤروشو و یول گؤستریجی سؤزلریله مشهوردور
ائله بؤیوک اینسان‌لار وار کی، شؤهرتی دونیانین هر طرفینه یاییلیب آدی چوخ اینسان طرفین‌دن دویولماسینا باخمایا‌راق، هله آراشدیرما موضوعسو اولاراق علم اینسان‌لاری‌نین ماراق مرکزینده. بو بؤیوک اینسان‌لاردان بیری ده هامیمیزین چوخ یاخشی بیلدیگی لاکین چوخ یاخشی تانیمادیغیمیز مولانا جلال الدین محمد رومی‌نین. مولانا حضرت‌لری، درین فلسفه‌سی، اینسانلیغا قارشی خوشگؤروشو و یول گؤستریجی سؤزلریله مشهوردور. او هر شئی‌دن اوّل بیر شاعردیر. حیکمت‌لی سؤزلرینی شعر دیلیله همصحبت‌لرینه چاتدیرمیش‌دیر. حیاتینی علم و تصوّفه حصر ائدن مولانا، عینی زاماندا بیر عاشیق‌دیر. چونکی عشق و سئوگی، اونون دئمک ایستدیگی هر شئیین اؤزونو میدانا گتیریر. مو‌لانایا گؤره اللها چاتماق اوچون لازیم‌لی اولان ان اهمیت‌لی شئی عشق‌دیر. مولانا ائورنسل بیر سئوگییه اینانار. اونون فلسفه‌سینده عیرق، دین، دیل آیری-سئچکی‌لیگی یوخدور. مولانا'یا گؤره اصل مسئله اینسان ایدی و دین‌لر، فلسفه‌لر و اخلاق سیستم‌لری اینسانی داها خوشبخت، داها قیمت‌لی ائتمه یولون‌داکی واسیطه‌لردی. اونا گؤره بوتون اینسان‌لار، اللهین بیر گؤرونتوسویدو.
-----------------
فیکیرلری یاشادیغی چاغی آشا‌راق گونوموزه قدر چاتان، دونیا سویه‌سینده تانینان متصوّف‌لردن بیری اولان مولانا، 1207-جی ایلده تورکیستان، بو گون افغانیستان مرزلری ایچری‌سینده یئر آلان بلخ شهرینده دوغولموش‌دور. آتاسی بلخ شهری‌نین ایره‌لی گلن‌لرین‌دن اولوب ساغلیغیندا "عالیم‌لرین سلطانی" عنوانینی آلمیش اولان حسین هاتیب اوغلو بهاءالدین ولدی. آناسی ایسه بئله امری روکنددی‌نین قیزی مؤمنه خاتون‌دور. مو‌لانانین آتاسی دؤورون چتین شرط‌لری گره‌گی 1212-جی ایلده بلخ‌دن آیریلا‌راق عا‌یله‌سیله بیرلیکده خوراسانین نیشابور شهرینه گئتمیش، اورادا دؤورون تانینمیش شاعر و متصوف عطار نیشابوری ایله قارشیلاشمیش‌دیر. بو قارشیلاشما داها کیچیک یاش‌لاردا اولان مولانا اوچون اهمیت‌لی بیر آنی اولموشدو. چونکی عطار، قیسا گؤروشده مو‌لانانی تقدیر ائتمیش‌دیر.
مو‌لانانین آتاسی داها سونرا نیشابور‌دان بغدادا، آردین‌دان دا کعبه‌یه حرکت ائتمیش، حج زیارتینی یئرینه یئتیردیک‌دن سونرا دؤنوشده اوّل شاما، سونرا ایسه مالاتیا، ارزینجان، سیواس، کایسئری، نیغده یولو ایله کارامانا گلمیش، اورادا سوباشی امر موسانین تیکدیردیگی مدر‌سه‌‌یه یئرلشمیش‌دیر. مولانا 1225-جی ایلده شرف الدین لالا-نین قیزی گئوهر خاتون ایله کاراماندا ائولنمیش‌دیر. سلطان ولد و علاءالدین چلبی بو ائولیلیگین اوشاق‌لاری‌دیر. ایللر سونرا گئوهر خاتونون وفاتی‌نین آردین‌دان مولانا بیر اوشاق‌لی دول اولان کررا خاتون ایله ایکینجی ائولیلیگینی ائتمیش و بو ائولیلیک‌دن ده مظفرالدین و امیر عالیم چلبی آدلی ایکی اوغلو و ملیکه خاتون آدلی بیر قیزی دونیایا گلمیش‌دیر.
مو‌لانانین یاشادیغی بو ایللر، سلجوق‌لو دولتی‌نین حاکم اولدوغو دؤور ایدی.قونیه/ کونیا سلجوق‌لولارین باشکندی و اهمیت‌لی بیر علم و صنعت مرکزی ساییلیردی. سلجوق‌لو سلطان‌لاری دؤورون بؤیوک عالیم و صنعتچی‌لرینی کونیایا ییغا‌راق دولتین گوجونو اینکیشاف ائتدیرمه‌یه چالیشیردی‌لار. بو سببله ده سلجوق‌لو حؤکمداری علاءالدین کیقباد، مو‌لانانین آتا بهاالدین ولدی کونیایا دعوت ائده‌رک اورادا یئرلشمه‌سینی ایسته‌دی. 1228-جی ایلده عائله‌سی ایله بیرلیکده کونیایا گئدن و اورادا یئرلشن بهاالدین ولد، اصلینده بو شهرین اوغلو مو‌لانانین گلیشمه‌سینده داها فایدا‌لی اولاجاغینی بیلیردی. نئجه کی ائله ده اولدو.
------------
مولانا حیاتینی خالقا خیدمت ائتمک، اینسان‌لارا قارشی‌لیق‌سیز سئوگی گؤسترمگی اؤیرتمکله کئچردی. لاکین اونون حیاتیندا دؤنوش نقطه‌سی ساییلا بیله‌جک حادثه‌لر واردی. بون‌لاردان بیری بلکه ده ان اهمیت‌لی‌سی مو‌لانانین شمس تبریزی ایله تانیشماسی ایدی. بو تانیش اولما شمس تبریزی‌نین بیر سوالی ایله باشلاییر و درین بیر دوستلوغا چئوریلیر. مولانا، جدی بیر شکیلده شمسین تأثیری آلتیندا قالار و دونیایا دونیاگؤروشو دگیشیر. شمس مو‌لانانی تأثیر، مولانا ایسه بوتون دونیانی. اما چوخ تأسف کی، اطراف‌داکی قیسقانج‌لیق‌لار شمس تبریزی‌نین چوخ ناراحات ائدیر و اورا‌دان اوزاق‌لاشماق مجبوریتینده قالار. مولانا، شمسی چوخ آختارار. اونون آیریلیغییلا، کؤنول‌لری یاخان، سیزلا‌دان، نیجه شعرلر سؤیله‌یر. اونو آختارماق اوچون ایکی دفعه شاما گئدیر. لاکین اونو تاپا‌بیلمز. مولانا اونو جیسمن تاپا‌بیلمز، اما معنا جهت‌دن اونو اؤزونده تاپار. آی کیمی اؤز وارلیغیندا میدانا چیخان شمسین، اؤزونده گؤرر و دئیر کی: "جیسمن اوندان آیریییم اما، بدن‌سیز و جان‌سیز ایکیمیز ده بیر نوروز. ای آختاران کیشی! ایستر اونو گؤر، ایستر منی. من اویام او دا من. "
حیاتینی "خامدیم، پیشدیم، یاندیم" سؤزلری ایله یئکون‌لاش‌دیران مولانا 17 دسامبر 1273 بازار گونو حاقین رحمتینه قوووشدو.
بو گون مولانا جیسمن یانیمیزدا اولماسا دا، روحن بیزیمله‌دیر. اونون بیزه بوراخدیغی معنوی میراث، ائورنسل دگرلره صاحب اولدوغو اوچون، بوتون اینسان‌لارا بوراخیلان بیر حیات درسی‌دیر. بلکه ده مو‌لانانین بیزه آشیلاماغا چالیشدیغی تولئرانس‌لیق، عشق و قارشی‌لیق‌سیز سئوگی، ساواش‌لار و پیس‌لیک‌لر ایچینده بوغولان دونیانین قورتولوشو اوچون تک چاره‌دیر.
بیر نمونه مولوی نین تورکجه شعرلریندن :
اوسون وارسا ای غافل،
آلدانماغیل زنهار مالا.
شول نسنه‌یه‌که سن قویوب،
گئده‌رسن اول گئرو قالا.
سن زحمتینی گؤره‌سن،
دوره‌سن دونیا مالینی.
آنلار قالیرلار خرج ائدوپ،
آنمیالار زهی بلا.
سنی اونودور دوستلارین،
اوغلون، قیزین، عورتلرین.
اول مالینی أوله شلر،
حساب ائدوپ قیلدان قیلا.
قیلمایالار سنه وفا،
بونلار بای اولا، سن گدا.
سنین ایچون وئر‌میه‌لر،
بیر پارا ائتمک یوقسولا.
بیر دملیغا آغلاشالار،
آندان واروپ باغلاشالار.
سنی چوقورا گؤموشوب،
تئز دؤنه‌لر گوله – گوله.
اولکیم گئده اوزاق یولا،
گرک آزیق آلا بیله.
آلمازوسا، یولدا قالا،
ارمیه هرگز منزله.
وئردی سنه مالی چلب،
تا خیره قیلاسان سبب،
خیر ائیله‌ده قیل حق طلب،
وئرمه‌دن اول مالین یئله.
بو گون سئوینیرسن منیم،
آلتونوم آقچام چوق دئیو.
آنمازموسان اول سونوکیم
محتاج اولاسان بیر پولا.
اس أتمیه مالین سنین،
خوش اولمیا حالین سنین.
نسنه أرمیه ألین سنین،
گر سونمادونسا أل – اله.
اول مال دئدین، مار اولا،
حقا که گورون دار اولا.
هرگز مدد بولمایاسون،
چئوره باقوب ساغا – سولا.
آلتون‌ایسه آندا چوراق،
اولا سنه اول خوش طوراق.
نئیلر طایم قیلدین یاراق،
آنلارسنه قارشو گله.
مال سرمایه قیلغیل آزیق،
حققه اینانیرسان باییق،
یاپ آخرت، دونیانی ییق،
تا ایره‌سون سون منزله.
چون اولا الونده درم،
گوج یئتدوکجه قیلغیل کرم.
اؤگود بودور که من دئرم
دولت آنین اؤگود اولا.
ائتمه مالین الا تلف،
حق بیرمینه وئرور خلف.
قیلغیل سلف، قیلما علف،
ورنه قامو ضایع اولا.
دیلر ایسه‌ن عیش ابد،
توتغیل نه دئدیسه احد.
آندان دیله هر دم مدد،
تا ایری‌شه سون حاصله.
بؤیله بویوردو لم‌یزل،
بیلین بونو، قیلین عمل:
ترک ائیله‌نوز طول أمل،
اویمانیز هر بیر باطله.
یوخسول ایسه‌ن صبر ائیله‌غیل،
گر بای ایسه‌ن ذکر ائیله‌غیل.
هر بیر حالا شکر ائیله‌غیل،
حق دؤندورور حالدان حاله.
دونیا اونون آخرت اونون،
نعمت اونون، محنت اونون،
تامو اونون، جنت اونون،
دولت اونون قانی بولا؟
حققا منه نه مال گرک،
نه قیل گرک، نه قال گرک،
دیله‌گوم ائیو حال گرک،
کندوزونو بیلن قولا.
من بیر بیجان ای الاه،
یاولاق چوخ ائیله‌دوم گناه.
یازوقلارومدان آه، آه،
نه شرح ائدوم، گلمز دیله.
ای شمس دیله حاقدان حقی،
بیز فانی ییز، اولدور باقی.
قامولار اونو مشتاقی،
تا خود کو کیمین اولا ؟
وبلاقا گؤره
اولو تانرنین آدیلا بو وئبلاق دا آزربایجان و ایران دا یاشایان تورکلرین دیل، مدنیت، فولکلور، کولتور و تاریخینی تانیتدیرماغا چالیشاجایخ
سون یازیلار
بؤلوملر
آچارسؤزلر
سورغو
باغلانتی لار
ساخلانج
سایغاج
- ایندی وبلاقدا :
- بو گونون گؤروشو :
- دونه نین گؤروشو:
- بو آیین گؤروشو :
- بوتون گؤروشلر :
- یازیلار :
- باخیشلار :
- یئنیله مه چاغی :