مولانا حضرت‌لری، درین فلسفه‌سی، اینسانلیغا قارشی خوشگؤروشو و یول گؤستریجی سؤزلریله مشهوردور
ائله بؤیوک اینسان‌لار وار کی، شؤهرتی دونیانین هر طرفینه یاییلیب آدی چوخ
اینسان طرفین‌دن دویولماسینا باخمایا‌راق، هله آراشدیرما موضوعسو اولا‌راق
علم اینسان‌لاری‌نین ماراق مرکزینده. بو بؤیوک اینسان‌لاردان بیری ده
هامیمیزین چوخ یاخشی بیلدیگی لاکین چوخ یاخشی تانیمادیغیمیز مولانا جلال
الدین محمد رومی‌نین. مولانا حضرت‌لری، درین فلسفه‌سی، اینسانلیغا قارشی
خوشگؤروشو و یول گؤستریجی سؤزلریله مشهوردور. او هر شئی‌دن اوّل بیر
شاعردیر. حیکمت‌لی سؤزلرینی شعر دیلیله همصحبت‌لرینه چاتدیرمیش‌دیر.
حیاتینی علم و تصوّفه حصر ائدن مولانا، عینی زاماندا بیر عاشیق‌دیر. چونکی
عشق و سئوگی، اونون دئمک ایستدیگی هر شئیین اؤزونو میدانا گتیریر.
مو‌لانایا گؤره اللها چاتماق اوچون لازیم‌لی اولان ان اهمیت‌لی شئی
عشق‌دیر. مولانا ائورنسل بیر سئوگییه اینانار. اونون فلسفه‌سینده عیرق،
دین، دیل آیری-سئچکی‌لیگی یوخدور. مولانا'یا گؤره اصل مسئله اینسان ایدی و
دین‌لر، فلسفه‌لر و اخلاق سیستم‌لری اینسانی داها خوشبخت، داها قیمت‌لی
ائتمه یولون‌داکی واسیطه‌لردی. اونا گؤره بوتون اینسان‌لار، اللهین بیر
گؤرونتوسویدو.
-----------------
فیکیرلری یاشادیغی چاغی آشا‌راق گونوموزه قدر چاتان، دونیا سویه‌سینده
تانینان متصوّف‌لردن بیری اولان مولانا، 1207-جی ایلده تورکیستان، بو گون
افغانیستان مرزلری ایچری‌سینده یئر آلان بلخ شهرینده دوغولموش‌دور. آتاسی
بلخ شهری‌نین ایره‌لی گلن‌لرین‌دن اولوب ساغلیغیندا "عالیم‌لرین سلطانی"
عنوانینی آلمیش اولان حسین هاتیب اوغلو بهاءالدین ولدی. آناسی ایسه بئله
امری روکنددی‌نین قیزی مؤمنه خاتون‌دور. مو‌لانانین آتاسی دؤورون چتین
شرط‌لری گره‌گی 1212-جی ایلده بلخ‌دن آیریلا‌راق عا‌یله‌سیله بیرلیکده
خوراسانین نیشابور شهرینه گئتمیش، اورادا دؤورون تانینمیش شاعر و متصوف
عطار نیشابوری ایله قارشیلاشمیش‌دیر. بو قارشیلاشما داها کیچیک یاش‌لاردا
اولان مولانا اوچون اهمیت‌لی بیر آنی اولموشدو. چونکی عطار، قیسا گؤروشده
مو‌لانانی تقدیر ائتمیش‌دیر.
مو‌لانانین آتاسی داها سونرا نیشابور‌دان بغدادا، آردین‌دان دا کعبه‌یه
حرکت ائتمیش، حج زیارتینی یئرینه یئتیردیک‌دن سونرا دؤنوشده اوّل شاما،
سونرا ایسه مالاتیا، ارزینجان، سیواس، کایسئری، نیغده یولو ایله کارامانا
گلمیش، اورادا سوباشی امر موسانین تیکدیردیگی مدر‌سه‌‌یه یئرلشمیش‌دیر.
مولانا 1225-جی ایلده شرف الدین لالا-نین قیزی گئوهر خاتون ایله
کاراماندا ائولنمیش‌دیر. سلطان ولد و علاءالدین چلبی بو ائولیلیگین
اوشاق‌لاری‌دیر. ایللر سونرا گئوهر خاتونون وفاتی‌نین آردین‌دان مولانا
بیر اوشاق‌لی دول اولان کررا خاتون ایله ایکینجی ائولیلیگینی ائتمیش و بو
ائولیلیک‌دن ده مظفرالدین و امیر عالیم چلبی آدلی ایکی اوغلو و ملیکه خاتون
آدلی بیر قیزی دونیایا گلمیش‌دیر.
مو‌لانانین یاشادیغی بو ایللر، سلجوق‌لو دولتی‌نین حاکم اولدوغو دؤور
ایدی.قونیه/ کونیا سلجوق‌لولارین باشکندی و اهمیت‌لی بیر علم و صنعت مرکزی
ساییلیردی. سلجوق‌لو سلطان‌لاری دؤورون بؤیوک عالیم و صنعتچی‌لرینی کونیایا
ییغا‌راق دولتین گوجونو اینکیشاف ائتدیرمه‌یه چالیشیردی‌لار. بو سببله ده
سلجوق‌لو حؤکمداری علاءالدین کیقباد، مو‌لانانین آتا بهاالدین ولدی کونیایا
دعوت ائده‌رک اورادا یئرلشمه‌سینی ایسته‌دی. 1228-جی ایلده عائله‌سی ایله
بیرلیکده کونیایا گئدن و اورادا یئرلشن بهاالدین ولد، اصلینده بو شهرین
اوغلو مو‌لانانین گلیشمه‌سینده داها فایدا‌لی اولاجاغینی بیلیردی. نئجه کی
ائله ده اولدو.
------------
مولانا حیاتینی خالقا خیدمت ائتمک، اینسان‌لارا قارشی‌لیق‌سیز سئوگی
گؤسترمگی اؤیرتمکله کئچردی. لاکین اونون حیاتیندا دؤنوش نقطه‌سی ساییلا
بیله‌جک حادثه‌لر واردی. بون‌لاردان بیری بلکه ده ان اهمیت‌لی‌سی
مو‌لانانین شمس تبریزی ایله تانیشماسی ایدی. بو تانیش اولما شمس تبریزی‌نین
بیر سوالی ایله باشلاییر و درین بیر دوستلوغا چئوریلیر. مولانا، جدی بیر
شکیلده شمسین تأثیری آلتیندا قالار و دونیایا دونیاگؤروشو دگیشیر. شمس
مو‌لانانی تأثیر، مولانا ایسه بوتون دونیانی. اما چوخ تأسف کی، اطراف‌داکی
قیسقانج‌لیق‌لار شمس تبریزی‌نین چوخ ناراحات ائدیر و اورا‌دان
اوزاق‌لاشماق مجبوریتینده قالار. مولانا، شمسی چوخ آختارار. اونون
آیریلیغییلا، کؤنول‌لری یاخان، سیزلا‌دان، نیجه شعرلر سؤیله‌یر. اونو
آختارماق اوچون ایکی دفعه شاما گئدیر. لاکین اونو تاپا‌بیلمز. مولانا اونو
جیسمن تاپا‌بیلمز، اما معنا جهت‌دن اونو اؤزونده تاپار. آی کیمی اؤز
وارلیغیندا میدانا چیخان شمسین، اؤزونده گؤرر و دئیر کی: "جیسمن اوندان
آیریییم اما، بدن‌سیز و جان‌سیز ایکیمیز ده بیر نوروز. ای آختاران کیشی!
ایستر اونو گؤر، ایستر منی. من اویام او دا من. "
حیاتینی "خامدیم، پیشدیم، یاندیم" سؤزلری ایله یئکون‌لاش‌دیران مولانا 17 دسامبر 1273 بازار گونو حاقین رحمتینه قوووشدو.
بو گون مولانا جیسمن یانیمیزدا اولماسا دا، روحن بیزیمله‌دیر. اونون بیزه
بوراخدیغی معنوی میراث، ائورنسل دگرلره صاحب اولدوغو اوچون، بوتون
اینسان‌لارا بوراخیلان بیر حیات درسی‌دیر. بلکه ده مو‌لانانین بیزه
آشیلاماغا چالیشدیغی تولئرانس‌لیق، عشق و قارشی‌لیق‌سیز سئوگی، ساواش‌لار و
پیس‌لیک‌لر ایچینده بوغولان دونیانین قورتولوشو اوچون تک چاره‌دیر.
بیر نمونه مولوی نین تورکجه شعرلریندن :
اوسون وارسا ای غافل،
آلدانماغیل زنهار مالا.
شول نسنه‌یه‌که سن قویوب،
گئده‌رسن اول گئرو قالا.
سن زحمتینی گؤره‌سن،
دوره‌سن دونیا مالینی.
آنلار قالیرلار خرج ائدوپ،
آنمیالار زهی بلا.
سنی اونودور دوستلارین،
اوغلون، قیزین، عورتلرین.
اول مالینی أوله شلر،
حساب ائدوپ قیلدان قیلا.
قیلمایالار سنه وفا،
بونلار بای اولا، سن گدا.
سنین ایچون وئر‌میه‌لر،
بیر پارا ائتمک یوقسولا.
بیر دملیغا آغلاشالار،
آندان واروپ باغلاشالار.
سنی چوقورا گؤموشوب،
تئز دؤنه‌لر گوله – گوله.
اولکیم گئده اوزاق یولا،
گرک آزیق آلا بیله.
آلمازوسا، یولدا قالا،
ارمیه هرگز منزله.
وئردی سنه مالی چلب،
تا خیره قیلاسان سبب،
خیر ائیله‌ده قیل حق طلب،
وئرمه‌دن اول مالین یئله.
بو گون سئوینیرسن منیم،
آلتونوم آقچام چوق دئیو.
آنمازموسان اول سونوکیم
محتاج اولاسان بیر پولا.
اس أتمیه مالین سنین،
خوش اولمیا حالین سنین.
نسنه أرمیه ألین سنین،
گر سونمادونسا أل – اله.
اول مال دئدین، مار اولا،
حقا که گورون دار اولا.
هرگز مدد بولمایاسون،
چئوره باقوب ساغا – سولا.
آلتون‌ایسه آندا چوراق،
اولا سنه اول خوش طوراق.
نئیلر طایم قیلدین یاراق،
آنلارسنه قارشو گله.
مال سرمایه قیلغیل آزیق،
حققه اینانیرسان باییق،
یاپ آخرت، دونیانی ییق،
تا ایره‌سون سون منزله.
چون اولا الونده درم،
گوج یئتدوکجه قیلغیل کرم.
اؤگود بودور که من دئرم
دولت آنین اؤگود اولا.
ائتمه مالین الا تلف،
حق بیرمینه وئرور خلف.
قیلغیل سلف، قیلما علف،
ورنه قامو ضایع اولا.
دیلر ایسه‌ن عیش ابد،
توتغیل نه دئدیسه احد.
آندان دیله هر دم مدد،
تا ایری‌شه سون حاصله.
بؤیله بویوردو لم‌یزل،
بیلین بونو، قیلین عمل:
ترک ائیله‌نوز طول أمل،
اویمانیز هر بیر باطله.
یوخسول ایسه‌ن صبر ائیله‌غیل،
گر بای ایسه‌ن ذکر ائیله‌غیل.
هر بیر حالا شکر ائیله‌غیل،
حق دؤندورور حالدان حاله.
دونیا اونون آخرت اونون،
نعمت اونون، محنت اونون،
تامو اونون، جنت اونون،
دولت اونون قانی بولا؟
حققا منه نه مال گرک،
نه قیل گرک، نه قال گرک،
دیله‌گوم ائیو حال گرک،
کندوزونو بیلن قولا.
من بیر بیجان ای الاه،
یاولاق چوخ ائیله‌دوم گناه.
یازوقلارومدان آه، آه،
نه شرح ائدوم، گلمز دیله.
ای شمس دیله حاقدان حقی،
بیز فانی ییز، اولدور باقی.
قامولار اونو مشتاقی،
تا خود کو کیمین اولا ؟
تام حقوق لار قورونور.
آرزوبلاق دان گوج آلیب.
